Burza mózgów

„Burza mózgów” – brainstorming „Każdy pomysł jest dobry”

Twórcą „burzy mózgów” jest A. Osborna, kierownik agencji reklamowej i pionier opisywania metod twórczych. W 1938 roku po raz pierwszy odbyła się sesja, podczas której spontanicznie poszukiwano pomysłów rozwiązania postawionego zadania. Ale wykorzystuje się ją w różnych dziedzinach badań od momentu jej pierwszego opublikowania w 1953 roku w książce pt. „Applied Imagination”. Spotkała się ona z dużym zainteresowaniem i szerokim przyjęciem, ponieważ każdy człowiek jest zdolny do twórczego działania. Wyniki zależą przede wszystkim od sposobu wykorzystania tych zdolności. Zamiast zabierających wiele czasu mało konkretnych dyskusji, wprowadziła rozwiązanie interesującego daną grupę problemu, trwające od kilku do kilkudziesięciu minut. Metoda brainstorming polega na zespołowym wytwarzaniu pomysłów rozwiązania jakiegoś zadania, przy czym chodzi w niej o to, by zespół rozwiązujący te zadania wynalazł jak najwięcej pomysłów nowych, niekiedy najbardziej zaskakujących, co stwarza atmosferę swobody i współzawodnictwa. Dopiero po zebraniu wszystkich pomysłów poddaje się je ocenie zespołu, stąd metodę tę traktuje się jako metodę odroczonej oceny, ponieważ zbyt wczesne ocenianie często powoduje: 

• zaprzestanie poszukiwań po zgłoszeniu pierwszej propozycji, gdy ta jest możliwa do spełnienia,
• odrzucenie pomysłów oryginalnych, nowych tylko dlatego, że nie mieszczą się one w utrwalonych już schematach myślowych,
• skoncentrowanie się na wyszukiwaniu odpowiednich argumentów, służących ocenie zgłoszonego pomysłu, przerywa tok twórczych poszukiwań.

Aby rozwiązać ten problem Osborn zaproponował oddzielnie fazy tworzenia pomysłów od fazy ich oceny.
„Burzę mózgów” stosuje się najczęściej w projektowaniu bądź modernizacji: organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem, procesów, obiektów czy przedsięwzięć organizacyjnych, technicznych. Przynosi ona najlepsze rezultaty w przypadku rozwiązywania problemów, które są niezbyt skomplikowane. Jednym ze sposobów wyrównania poziomu wiedzy potrzebnej do rozwiązywania problemów jest tworzenie zespołów zadaniowych, składających się z fachowców z różnych specjalności, w tym również nie związanych bezpośrednio z danym problemem. Grupa średnio twórczych ludzi często reprezentuje znacznie większy potencjał niż umiejętności twórcze poszczególnych jednostek. Takie grupowe poszukiwanie rozwiązania problemu ma także inne zalety. Pojedynczy człowiek szuka rozwiązania na postawione mu zadanie przede wszystkim w dziedzinie, w której zdobył największą wiedzę i doświadczenie. Zespół zróżnicowanych zawodowo specjalistów pozwala rozszerzyć horyzonty myślenia oraz umożliwić zobaczenie problemu w innym świetle.

Zgodnie z podstawową zasadą burzy mózgów wyróżnia się dwa rodzaje zespołów zadaniowych: 

• zespół twórczy, którego celem jest tylko tworzenie, poszukiwanie pomysłów,
• zespół oceniający, którego celem jest analiza i ocena zebranych pomysłów, a następnie opracowanie wariantu rozwiązania danego problemu.

Zespół twórczy powinien składać się z około 10 osób. Grupa uczestników powinna być jak najbardziej różnorodna: młodzi, starsi, kobiety i mężczyźni, najlepiej o różnych specjalizacjach i różnych temperamentach. W jej skład wchodzi przewodniczący, sekretarz, około 5 stałych uczestników i 5 gości. Na kilka dni przed planowanym zebraniem wszyscy uczestnicy powinni zostać poinformowani o jego temacie i otrzymać odpowiednie materiały, co stwarza warunki sprzyjające procesowi inkubacji. Stali uczestnicy nie muszą być specjalistami w danej dziedzinie, do której należy rozwiązywany problem. Powinna ich cechować duża pomysłowość, zdolność do fantazjowania, preferuje się pomysły „dzikie”, wręcz absurdalne. Nowi uczestnicy powinni reprezentować faktyczną wiedzę: praktyczną i teoretyczną z danego zakresu. Sesja powinna się odbywać w warunkach izolacji od świata zewnętrznego a jednocześnie w warunkach pełnego relaksu. Uczestników zamyka się na kilkadziesiąt minut dla przeprowadzenia sesji generacji pomysłów. Każda sesja pomysłowości przebiega w określonych fazach. Na wstępie przewodniczący zapoznaje uczestników z zasadami pracy zespołu oraz jasno i zwięźle przedstawia problem wymagający rozwiązania. Następnie przechodzi do zgłaszania pomysłów. Przewodniczący udziela głosu w kolejności zgłoszeń, przy czym każdy z uczestników jednorazowo może zgłosić tylko jeden pomysł. 

„Burza mózgów” wymaga konsekwentnego przestrzegania kilku zasad metodycznych:

1. Nie krytykować – żadnego pomysłu nie można krytykować ani oceniać w czasie trwania dyskusji. 
   Przyjęcie zasady odroczonego wartościowania stanowi najważniejsze założenie metody „burza mózgów”. Wyłączenie wszelkiej krytyki podczas sesji pomysłowości sprzyja wywołaniu reakcji łańcuchowej w zgłaszaniu idei rozwiązania. Z badań Osborna wynika, że człowiek może sformułować prawie dwukrotnie więcej dobrych pomysłów, jeżeli ich ocena będzie dokonywana po zakończeniu sesji. Powinno się zgłaszać wszystkie pomysły, które przychodzą do głowy, gdyż im bardziej fantastyczny pomysł, tym większa szansa oryginalnego rozwiązania. Następuje kojarzenie, kombinowanie, modyfikowanie pomysłów innych uczestników. 
2. Wytworzyć dużą liczbę pomysłów – ważna jest liczba pomysłów, bez względu na ich wartość, onieważ im więcej pomysłów, tym większa szansa znalezienia optymalnego rozwiązania. Każdy pomysł staje się źródłem dla powstania nowych, te zaś dalszych pomysłów.
3. Zgłaszać wszystkie pomysły, które się nasuwają – główną zasadą jest swobodna zasada wyobraźni. Należy zgłaszać nawet te pomysły, które wydają się być nierealne, ponieważ mogą one przyczynić się do powstania pomysłu realnego, którego realizacja rozwiąże problem. „Dzikie” pomysły pobudzają wyobraźnię, pozwalają przełamać opory psychiczne, utrudniające powstawanie nowych idei. Swoboda twórcza pozwala zobaczyć problem z różnych punktów widzenia.
4. Łączyć i doskonalić zebrane pomysły – duża liczba pomysłów pozwala tworzyć z nich kombinacje, które zwiększają prawdopodobieństwo pojawienie się optymalnego pomysłu.
5. Prezentować pomysły jasno i zwięźle – krótki opis pomysłu pozwala uchwycić istotę sprawy. Jasność myśli, przejrzystość pomysłu stymuluje pozostałych uczestników grupy twórczej.
6. Rezygnować z autorstwa pomysłów – pomysły są własnością grupy. 

Na ilość i jakość pomysłów ma wpływ właściwie dobrany skład zespołu, odpowiednie warunki pracy a także sprawność organizacyjna procesu poszukiwawczego. 
Do obowiązków sekretarza należy notowanie pomysłów w sposób widoczny dla uczestników biorących udział w sesji, ewidencjonowanie zgłaszanych pomysłów, a także zgłaszanie własnych.

Zadaniowy zespół oceniający tworzy się w celu analizy i oceny zebranych pomysłów. Rozpoczyna pracę po upływie 48 godzin od zakończenia poszukiwania pomysłów przez zespół twórczy. Na tym etapie powielana jest liczba propozycji, które mogły w tym czasie dojrzewać w podświadomości. Ocena twórczych pomysłów wymaga taktu, tolerancji, otwartości umysłu, dystansu. Wykreślane są te pomysły, których nie można zrealizować ze względów technicznych, finansowych, czasowych oraz pomysły nie związane z tematem burzy. Określamy kategorie, wg których chcemy pogrupować pozostałe pomysły. Kategorie muszą być związane z tematem burzy.
Stosunkowo proste założenia „burzy mózgów” sugerują możliwość stosowania tej metody bez specjalnych przygotowań. Jednak uczestników sesji szkoli się na specjalnych kursach. Główny nacisk kładzie się na wyeliminowanie nawyków natychmiastowego oceniania. 

Podsumowując przebieg procesu poszukiwawczego „burzy mózgów” przebiega on w trzech etapach :

1. Przygotowanie do burzy mózgów – wkład wysiłku wpływa na efekt tworzenia pomysłów. Sesję twórczą powinno poprzedzić zebranie informacji. Jest to potrzebne do bliższego sprecyzowania problemu. Informacja jest przeznaczona przede wszystkim dla przewodniczącego i jedynie w wyjątkowych przypadkach udostępnia się ją zespołowi twórczemu. Ważne jest także sprecyzowanie problemu, co ułatwia szukanie i znajdowanie odpowiednich rozwiązań oraz przyczynia się do zwiększenia ilości i jakości zgłaszanych propozycji.
2. Tworzenie – sesja twórcza – wytworzenie jak największej liczby pomysłów na zadany temat jest głównym celem metody. Twórcze poszukiwania dobrze jest rozpocząć od spotkania nieformalnego w celu stworzenia klimatu niezbędnego do pracy twórczej. Dobrym wprowadzeniem do sesji jest swobodna rozmowa na tematy nie związane z praca zawodową oraz miła atmosfera. Sama sesja twórcza rozpoczyna się od wysunięcia i krótkiej charakterystyki problemu przez dyrektora przedsiębiorstwa. Odpowiada on na postawione pytania, następnie opuszcza grupę. Sesję prowadzi przewodniczący, który na wstępie przypomina zasady techniki. 
3. Ocenianie – dokładną analizę i ocenę zebranych pomysłów rozpatruje się z punktu widzenia ich wykorzystania do rozwiązania przedstawionego problemu. Ustala się kryterium oceny. Dopiero po zakończeniu analizy i oceny pomysłów można stwierdzić, czy otrzymano zadowalające rezultaty, czy trzeba ponownie szukać pomysłów wykorzystując „burzę mózgów” lub inną technikę twórczą.

„Burzę mózgów” można wykorzystywać w połączeniu z innymi technikami i metodami innowacyjnymi. 

Znanych jest wiele modyfikacji metodycznych „burzy mózgów”, w których utrzymywane są jednak podstawowe założenia metody pierwotnej.

1.1. Brainstorming indywidualny

Istnieją próby zaadaptowania powyższej metody grupowej na potrzeby czysto indywidualne. Indywidualna burza mózgu bardziej zależy od pory dnia, samopoczucia, stopnia zainteresowania problemem, przez co jest trudniejsza. Każda osoba pracuje w innych warunkach. Jedni są bardziej wydajni, gdy pracują w całkowitym spokoju, inni wolą tworzyć w hałasie lub też w nocy. Brak jest również wzajemnej stymulacji i synergii. Zaletą dla niektórych (nieśmiałych) jest większa szczerość i fantazja niż na forum grupy i możliwość postawienia zadania równie dziwnego jak postulowane dziwne pomysły. W metodzie tej trudno jest rozdzielić fazę tworzenia od fazy oceniania, ponieważ nasze nawyki powodują szybkie ocenianie nasuwających się pomysłów. Należy zatem najpierw sformułować problem, a następnie zwięźle notować wszystkie pomysły, nie zastanawiając się nad tym czy są one przydatne czy też nie. Zanotowanych pomysłów nie należy analizować, dopóki nie zbierze się dostatecznej ilości. Jeżeli uzna się, że faza tworzenia jest zakończona, następuje analiza i ocenianie. W trakcie analizowania pomysłów uzupełnia się pierwotną listę nowymi koncepcjami. Jeżeli nie uzyska się odpowiednich rozwiązań po zakończeniu oceny, można ponownie zacząć poszukiwanie pomysłów. 
Do pracy należy wybrać takie miejsce, w którym czujemy się całkowicie swobodnie i potrafimy się odprężyć. Może to być miejsce nastrojowe, ciche lub gwarne czy w pełni oświetlone, pozycja ciała ma również wpływ na tworzenie. Pomysły można nagrywać na taśmę magnetofonową lub notować na papierze.

1.2. Mieszana burza mózgów

Metoda ta jest złożona z kilku sesji prowadzonych techniką indywidualną i zbiorową, następujących po sobie przemiennie. Na pierwszym spotkaniu uczestnicy zapoznają się z zasadami burzy mózgów. Otrzymują także problem, który ma zostać rozwiązany na piśmie, a także informacje uzupełniające i termin sesji zbiorowej. Na sesji indywidualnej każdy z uczestników stara się sam stworzyć jak najwięcej pomysłów. Listę z nimi dostarcza przewodniczącemu najczęściej jeszcze przed rozpoczęciem sesji zbiorowej. Przewodniczący sporządza zbiorową listę pomysłów, którą przedstawia na spotkaniu grupowym. Lista ta zostaje uzupełniona o nowe koncepcje. Zebrane pomysły ocenia się wstępnie, wyznaczając:

• obszary wymagające pomysłów,
• pomysły wymagające rozwinięcia,
• pomysły inspirujące twórczość grupy.

Przewodniczący, po ocenie pomysłów zaproponowanych na I sesji, przygotowuje zadania dla indywidualnej burzy mózgów. Następnie rozwiązania przedstawiane są na sesji II. Powstaje ciąg następujących po sobie burz mózgów indywidualnych i zbiorowych. 
Mieszana burza mózgów przynosi bardzo dobre wyniki, gdyż takie indywidualne tworzenie wprowadza rywalizację między specjalistami i wykazuje autorstwo poszczególnych pomysłów.

1.3 Burza mózgów z jednoczesnym ocenianiem

Metoda ta jest stosowana w celu szybszego znajdowania oczekiwanego rozwiązania. Jest tu w pewnym stopniu złamana zasada „burzy” a mianowicie w jednym miejscu i czasie pracują 2 zespoły: twórczy i oceniający. Zespół twórczy tworzy pomysły natomiast oceniający natychmiast je ocenia. Ocena ma charakter cząstkowy, gdyż dopiero po zakończeniu pracy zespołu twórczego zebrane pomysły poddaje się szczegółowej analizie i ocenie. Pomysły klasyfikuje się w zależności od potrzeb i rozwoju sytuacji jednak kryteria klasyfikacji ustala się przed rozpoczęciem sesji. Zespół oceniający składa się z jednej lub wielu osób i stale współpracuje z prowadzącym sesję twórczą. Może również brać czynny udział w pracach zespołu twórczego, a także przedstawiać obszary, które jeszcze nie zostały poruszone lub pomysły wymagające uzupełnienia czy rozwinięcia, ale tylko na życzenie przewodniczącego.

1.4. Burza mózgów on-line

Wraz z rozwojem usług on-line spontanicznie pojawił się proces wymiany pomysłów oraz posługiwania się nimi. „Burza mózgów on-line” została wylansowana przez Petera Lloyd’a podczas forum kreatywności Compuserve. Nazwą tą określił prowadzone przez siebie na żywo sesje, w trakcje których osoby wyszkolone w technice burzy mózgów on-line pracują nad tworzeniem pomysłów dotyczących rozwiązania specyficznych problemów. Podczas takich sesji stosowane są różne gry, zaprojektowane w celu zapewnienia niezwykłej dynamiki wytwarzania pomysłów. Gry stymulują przepływ pomysłów, wyzwalają poczucie humoru oraz sprawiają, że proces nabiera charakteru zabawy.
Burza mózgów on-line jest niezmiernie skuteczna. Pozwala ona uczestnikom sesji na jednoczesny dostęp do wielu idei. Wszystkie pomysły są widoczne dla każdego, zostają zanotowane i można do nich dotrzeć nawet po zakończeniu sesji.
Każdą sesję burzy mózgów on-line prowadzi doświadczony przewodniczący, który dostarcza podczas jej trwania specjalnych bodźców. Podobne bodźce bywają wykorzystywane podczas tradycyjnych, prowadzonych na wysokim poziomie sesji burzy mózgów. Najważniejsza cechą tej metody jest wzajemne inspirowanie się pomysłami. Usługi on-line, typu forum twórczego myślenia Compuserve, dają możliwość tworzenia w licznym, wielobranżowym, a także międzynarodowym zespole, który stanowi najbardziej różnorodną, inteligentną i niepowtarzalną formę grupy ekspertów.
Efektywność burzy mózgów on-line wzrasta dzięki temu, że włączają się do niej osoby o bardzo zróżnicowanych zainteresowaniach i kwalifikacjach.

Do odmian „burzy mózgów” zalicza się również dwie następujące techniki: Philips 66 i 635.